ไผ่มีความผูกพันกับคนไทยมาช้านาน และในปัจจุบันไผ่ก็ยังทรงคุณประโยชน์นานับประการ หากเราลองสังเกตดูว่า ในงานของเราก็ต้องมีภาชนะเครื่องใช้ หรือเครื่องมืออุปกรณ์ที่ทำจากไม้ไผ่สักหนึ่งเป็นอย่างน้อย ลำไผ่มีประโยชน์ตั้งแต่สสร้างที่อยู่อาศัย ทำเครื่องมือเครื่องใช้ในครัวเรือน เครื่องดนตรี ของเล่น หน่อไม้ก็ใช้ประโยชน์ต่อการบริโภคและขายเป็นอาชีพได้
ในช่วงหน้าฝนของทุกปี เราจะเห็นหน่อไม้มากมายขายกันในท้องตลาด หรือสองข้างทาง อย่างที่ใกล้กรุงเทพฯที่สุด เราอาจจะเคยเห็นกองหน่อไม้พะเนินเทินทึก เมื่อเข้าเมืองนครนายก หลายคนอาจตั้งคำถามว่า ป่าไผ่คงต้องหมดไปในไม่ช้านี้แน่ๆ หากชาวบ้านขุดหน่อไม้มากมายขนาดนี้โครงการของมูลนิธิการศึกษาเพื่อชีวิตและสังคม ในพื้นที่จังหวัดลำปาง คือ โครงการพัฒนาชุมชนเพื่อการอนุรักษ์และฟื้นฟูป่าธรรมชาติลุ่มน้ำวัง อำเภอเถิน และโครงการฟื้นฟูและทรัพยากรธรรมชาติลุามน้ำแม่สอย อำเภอเมืองปาน ต่างก็ให้ความสนใจเรื่องหน่อไม้ เราได้สนับสนุนให้ชาวบ้านมีอาชีพเสริม ด้วยการทำหน่อไม้อัดปี๊ปขาย นับเป็นรายได้เสริมในครอบครัว ในช่วงหน้าฝนข้าวปลาอาหารจะอุดมสมบูรณ์มาก มีทั้งเห็ด หน่อไม้ ตัวต่อ กบ ปลา พืชชนิดอื่นๆ ชาวบ้านจะดำนา และยังช่วยกันลงแขกเช่นเดิม และมีมากขึ้นในปีนี้ เนื่องจากเศรษฐกิจไม่ดี ไม่มีเงินเหลือพอที่จะจ้าง แต่จะช่วยกันทั้งหมู่บ้าน เมื่อเสร็จงานในตอนเย็นก็เข้าป่าหาของป่ามาขายการหาหน่อไม้จะเป็นอาชีพเสริมหลักของชุมชนในช่วงนี้ เท่าที่โครงการฯได้ศึกษาองค์ความรู้ภูมิปัญญาชุมชน ในเรื่องการเก็บหน่อไม้ ได้รวบรวมประโยชน์ของหน่อไม้ที่นำมาบริโภค และชนิดของหน่อไม้ก็ให้คุณสมบัติต่อกาารบริโภคที่แตกต่างกัน ทำให้การบริโถคหรือการแปรรูปต้องเลือกชนิดและขนาดของหน่อไม้ด้วย ชาวบ้านสามารถแปรรูปหน่อไม้ได้มากมาย เช่น
1. หน่อไม้ดอง ซึ่งจะใช้หน่อซาง หน่อบงวิธีทำ ฝานหน่อไม้คลุกเคล้ากับเกลือ บรรจุใส่โอง ปิดฝาให้มิดชิด สามารถเก็บไว้กินได้ทั้งปี
2. หน่อไม้ตากแห้ง ใช้หน่อหก และหน่อซางวิธีทำ ทำความสะอาดหน่อไม้ แล้วฝานบางๆ ไปต้มกับน้ำให้เดือด จากนั้นนำไปตากแดดให้แห้ง เก็บใส่ภาชนะให้มิดชิด
3. หน่อไม้อัดปี๊ป ใช้หน่อไร่ และหน่อรวกวิธีทำ เอาเปลือกออกและทำความสะอาดต้มหน่อไม้ แล้วเทน้ำทิ้ง บรรจุลงปี๊ปแล้วต้มต่อให้เดือด
4. หน่อหนีบ ใช้หน่อไร่วิธีทำ เลือกหน่อไม้ไร่ที่หางพอเหมาะ นำมาล้างและฝานผึ่งไว้ แล้วนำมาบรรจุในกระบอกไม้ไผ่บงประมาณ 2 ใน 3 แล้วนำขี้ฝอยจากการจักตอกปิดทับ นำก้อนหินวางทับข้างบนอีกครั้งหนึ่ง ปล่อยทิ้งไว้ให้น้ำออกจากหน่อไม้ เป็นอันใช้ได้
5. หน่อส้ม ใช้หน่อไร่ หน่อบง หน่อซางวิธีทำ สับหน่อไม้ตามทางยาว ใส่น้ำแล้วตากแดด 3 วัน นำมาแกงหรือต้มได้
6. หน่อโอ่ ใช้หน่อไร่วิธีทำ ทำความสะอาดหน่อไม้ แล้วบรรจุลงโอ่งหรือปี๊ป เอาน้ำใส่ เปิดแล้วใช้หินทับไว้ นำไปแช่น้ำในลำห้วย หนอง คลอง บึง ประมาณ 10 วัน นำมาต้มรับประทานกับพริกป่น
ที่เราไม่ค่อยได้เห็นกันนั่นคือ เมล็ดไผ่เมื่อตายขุย สามารถเก็บแล้วนำมาตำ หุงแทนข้าวได้ มีรสชาติหวานและมีความเหนียว คนสมัยก่อนจะเก็บเมล็ดไผ่ตายขุยไว้ เมื่อยามขาดแคลนข้าวก็นำออกมาใช้ได้นอกจากใช้บริโภคแล้ว ยังนำมาสร้างบ้านด้วย ไผ่ที่ใช้สร้างบ้านจะต้องมีอายุเกิน 3 ปีขึ้นไป ยิ่งแก่มากก็จะยิ่งทนทานมาก มอดแมลงไม่ไช การสร้างบ้านด้วยไม้ไผ่ก็จะเลือกชนิดของไผ่ เพื่อให้เหมาะต่อการใช้งาน เช่น• ไผ่บง มีลำขนาดใหญ่ เนื้อหนา ห้างนา ห้างไร่ บันได หรือโครงหลังคา• ไผ่ซาง มีลำขนาดใหญ่ มีความหนา เหนียว ปล้องสั้นกว่าไผ่บง ใช้ทำฟากพื้น หรือฝา• ไม้ไผ่ไร่ มีลำเล็กกว่าไผ่บง มีความเหนียว ปล้องยาว ใช้จักตอกมัดข้าว กล้า หรือหลังคาบ้าน• ไผ่รวก มีลำขนาดเล็ก เหนียว ปล้องยาว ใช้ทำกลอนหลังคา ด้ามอุปกรณ์เครื่องใช้• ไผ่ข้าวหลาม มีลำขนาดกลาง ปล้องยาวมากกว่าไผ่ชนิดอื่นๆ มีความเหนียวน้อยกว่า ไม่ทนทาน นิยมนำมาทำข้าวหลาม หรือจักตอกไว้มัดข้าว กล้า องค์ความรู้ภูมิปัญญาการใช้ประโยชน์จากไผ่ สรุปได้ดังนี้การนำหน่อไม้มาบริโภคการนำเอาหน่อไม้มาเป็นอาหารหรือจำหน่าย ชาวบ้านจะไม่ขุดมาทั้งหมด จะเหลือไว้อย่างน้อยกอละ 2 หน่อหน่อไม้บางชนิด เมื่อพ้นดินแล้ว ชาวบ้านจะไม่นิยมบริโภค เช่น หน่อหก หน่อซาง ทำให้เติบโตเป็นต้นไผ่ได้การตัดเอาหน่อไม้ที่อยู่พ้นดินบางชนิด เช่น หน่อรวก หน่อไร่ จะเอาส่วนที่พ้นดินขึ้นมา 2-3 นิ้ว จึงเหลือตอที่สามารถแตกกิ่งเป็นต้นไผ่ได้ระยะเวลาของการขุดเอาหน่อไม้ของแต่ละชนิดแตกต่างกัน ทำให้ช่วงของการเจริญเติบโต เช่น ในเดือนเมษายน-มิถุนายน จะขุดหน่อซาง, มิถุนายน-กรกฎาคม จะขุดหน่อหก, กรกฎาคม-ตุลาคม จะขุดหน่อไร่ หน่อรวกการใช้ประโยชน์จากลำไผ่ชาวบ้านจะใช้ไม้ไผ่ที่มีอายุ 3 ปีขึ้นไป เพื่อใช้ทำอุปกรณ์เครื่องใช้ และสร้างบ้าน โดยเลือกชนิดตามความเหมาะสมต่อการใช้งาน ตามที่ได้กล่าวมาแล้วชุมชนปญาเกอญอ แม่หมี-แม่ต๋อม ที่มีความเชื่อต่อการใช้ไม้ไผ่ มีข้อห้ามไม่ให้นำไม้ไผ่ข้ามหลามเข้าหมู่บ้าน เพราะเชื่อว่าผีจะสิงสถิตย์อยู่ในไผ่ข้าวหลาม หากนำเข้ามาก็จะเท่ากับนำผีเข้ามาด้วย ทำให้ทุกคนในหมู่บ้านล้มเจ็บ หรือเกิดเหตุร้ายขึ้นในหมู่บ้าน หากถึงเทศกาลกินข้าวหลามเดือนกุมภาพันธ์ ชาวบ้านจะเผาข้าวหลามนอกหมู่บ้าน เมื่อเสร็จแล้วจึงจะสามารถนำเข้าหมู่บ้านได้ขณะที่ชาวบ้านจาก 2 พื้นที่โครงการได้รับประโยชน์จากไผ่มากมาย เพื่อมิให้ป่าไผ่หมดไป ชาวบ้านยังได้กำหนดระเบียบกฎเกณฑ์ของการนำเอาหน่อไม้และลำไผ่ เช่น มิให้คนนอกหมู่บ้านเข้ามาขุดหน่อไม้ไป หรือไม่ขายลำไผ่ในปริมาณมากขนาดรถยนต์ขน เพื่อเข้าโรงงานทำเยื่อกระดาษ หรืออื่นๆทั้งนี้ทุกคนยอมรับและปฏิบัติร่วมกันในการใช้ประโยชน์จากป่า มิเช่นนั้นแหล่งทรัพยากรจากป่าก็จะหมดสิ้นไป การใช้ไม้ไผ่ได้อย่างยั้งยืนนั้น จำต้องมีการจัดทรัพยากรโดยชาวบ้านผู้ใช้ประโยชน์จากไผ่ ในพื้นที่นั้นๆ นั่นเอง
2.3 จากนั้นนำหน่อไม้จากขั้นตอนที่ 2 นำไปนึ่งจนหน่อไม้สุก
3.เมื่อหน่อไม้สุก ทิ้งไว้ให้เย็น และใช้มีดฝานเป็นแผ่นบาง ๆ
